نام برخي از ستارگان از کجا آمده است ؟

با مراجعه به کتاب ها ومنابع نجومي به نام هايي براي ستارگان برمي خوريم که در هيچ يک از قواعد نامگذاري ستارگان نمي گنجد .

نام بسياري از ستاره ها به نحوي با نام صورت فلکي خود در ارتباط است. براي مثال Deneb به معني “دم” همان ستاره اي است که در قسمت انتهايي و دم صورت فلکي قو يا دجاجه قرار دارد .

گاهي نيز نام ستارگان بر اساس ويژگي خود آن ستاره مي باشد و هيچ ارتباطي با نام صورت فلکي خود ندارد .براي مثال سيروس به معني داغ و سوزان مي باشد . با اين ترتيب اين نام ، لايق درخشان ترين ستاره آسمان مي باشد و در عين حال هيچ نشاني از نام صورت فلکي خود (کلب اکبر ) در آن موجود نمي باشد .

به ندرت نام هاي شگفت انگيز در ميان نام ها يافت ميشود که در آنها نه نشاني از ارتباط با صورت فلکي هست و نه ارتباطي با ويژگي خود آن ستاره . براي مثال در صورت فلکي خرگوش ستاره اي وجود دارد که از گذشته به نام Nihal خوانده مي شده است . ترجمه اين کلمه را ميدانيد ؟ Nihal در اصطلاح به معني ” شتر ها عطش و تشنگي خود را رفع ميکنند” است . به نظر شما دليل اين نامگذاري چيست ؟

نام برخي از ستارگان عربي است و معمولا با استفاده از حرف تعريف “ال” که در جلوي آنها مي آيد شناخته ميشوند مانند Algol(که داراي ريشه فارسي است!)

بسيار از اين نام ها در زمان هاي مختلف به شکل هاي گوناگون آمده اند و گاهي “ال ” از اين نام هاي حذف شده است مانند همين ستاره Algol که در برهه اي از تاريخ با نام Ghoul خوانده شده است .

برخي ديگر از نام ها داراي ريشه هاي يوناني و لاتين و يا حتي چيني مي باشند . در اين ميان گاه با نام هاي بر خواهيم خورد که داراي ريشه فارسي بوده ولي در شکل ظاهري آن هيچ نشاني از فارسي يافت نمي شود و عمدتا در ميان نامهاي عربي و يا لاتين دسته بندي مي شوند .

در بخش اول اين مقاله به بررسي سيستم هاي نامگداري مي پردازيم که ويژه ستارگاني است که تنها با چشم غير مسلح ديده مي شوند .

بخش اول

سيستم نام گذاري باير Bayer

در سال 1603 ميلادي Johann Bayer (1572-1625) وکيل آلماني که بسيار به نجوم علاقمند بود بر اساس اطلاعات و ديتا هاي منجم دانمارکي تيکو براهه Tycho Brahe (1546-1601) يکي از منسجم ترين اطلس هاي آسمان به نام Uranometria را تدوين کرد .

اين اطلس حاوي 51 جدول مي باشد که 48 جدول آن هرکدام به يکي از 48 صورت فلکي بطلميوسي اختصاص يافته است و يک جدول به 12 صورت فلکي جديد که توسط 2 کاشف هلندي-آلماني Pieter Dircksen Keyzer و Frederick de Houtman در نيکره جنوبي آسمان کشف شده بود اختصاص يافت 2 جدول ديگر نيز به تمامي بخش شمالي و جنوبي کره سماوي اختصاص داده شد .

باير ستاره هاي هر صورت فلکي(تنها ستارگاني که با چشم برهنه ديده مي شد ) را بر اساس ميزان روشنايي يا قدر آنها دسته بندي کرد .سپس به هر يک از ستاره ها يکي از حروف کوچک يوناني را از آلفا تا امگا اختصاص داد .بعد از اين 24 حرف به سراغ حروف کوچک لاتين رفت و هر يک از اين حروف را به جز j و u (که ممکن بود با i و v اشتباه شود ) به هر يک از ستاره هاي باقيمانده نسبت داد .

سپس به عنوان پسوند نام صورت فلکي را پس از اين حرف ذکر کرد . براي مثال نام درخشان ترين ستاره در صورت فلکي قنطورس alpha Centauri ذکر شد . در اين دسته بندي ستارگان يک صورت فلکي که بسيار به هم نزديک بودند و يا درخشندگي يکساني داشتند نام يکساني گرفتند . براي مثال در فهرست باير 6 ستاره در قسمت گرز صورت فلکي جبار نام pi Orionis گرفتند که امروزه اين 6 ستاره توسط منجمين با نام هاي π1- π6 Orionis تصحيح شده اند .

سيستم نام گذاري Flamsteed

سيستم نامگداري باير محدوديت هايي داشت . از آن جمله مي توان به محدوديت در تعداد حروف يوناني و لاتين اشاره کرد . مشکلي که بيش از اين مسئله به چشم مي خورد ، دشواري بيش از حد در درجه بندي نور ستارگان کم نوري بود که با چشم برهنه به سختي ديده مي شد و مقايسه و دسته بندي بر اساس ميزان درخشنگي اين ستاره ها را دشوار مي ساخت .

John Flamsteed منجم درباري انگليسي در نامه اي به انجمن منجمين سيستم نامگذاري باير را به باد انتقاد گرفت و خواهان لغو آن شد. او در اين نامه پيشنهاد کرد که به جاي حروف کوچک يوناني و لاتين از شماره استفاده شود و به جاي دسته بندي بر اساس روشنايي ستارگان يک صورت فلکي ، موقعيت ستاره در آن صورت فلکي از غرب تا شرق به عنوان معيار قرار گيرد . به اين معني که غربي ترين ستاره هر صورت فلکي با شماره 1 مشخص شود و اولين ستاره اي که در شرق اين ستاره بيايد با شماره 2 مشخص شود و به همين ترتيب تا شرقي ترين ستاره آن صورت فلکي .

براي مثال غربي ترين ستاره صورت فلکي قنطورس با نام 1 قنطورس مشخص شد .

به اين ترتيب مي توان گفت که سيستم نامگذاري Flamsteed نسخه تصحيح شده اي از سيستم باير بود .

انجمن منجمين اين قاعده را پذيرفت با اين حال سيستم نامگذاري باير را نيز براي ستارگاني که با چشم به خوبي ديده مي شد معتبر دانست .به همين دليل بسياري از ستارگان که با چشم برهنه ديده مي شود نامهاي متفاوتي دارد براي مثال Deneb و Alpha Cygniو 50 Cygni همگي نام هاي يک ستاره مي باشند .

بخش دوم

نسل جديد قوانين نامگذاري ستارگان

با ورود دروبين هاي نجومي به عرصه ، نامگذاري ستارگان وارد مرحله جديدي شد .دروبين هاي نجومي دنيايي نو از ستارگان را به منجمين معرفي کرد و نياز به قاعده اي جديد براي نامگذاري هر لحظه بيشتر حس مي شد . در همين موقع بود که انجمن منجمين و ستارشناسان تعداد انبوهي از کاتالوگ هاي نجومي را در مقابل خود يافتند که در آنها هر منجم بر اساس سليقه خود به نامگذاري ستارگان پرداخته بود . گروهي ترتيب يافتن هر ستاره را معيار قرار داده بودند و گروهي مختصات و به خصوص ميل هر ستاره را و گروهي ديگر تاريخ کشف آن ستاره و گروهي رده طيفي و رنگ و ساير ويژگي هاي ستاره را معيار قرار دادند . اين تنوع تا حدي بود که براي يک ستاره گاه چندين اسم متفاوت يافت مي شد و اين خود کار را دشوار تر کرده بود .

انجمن ستارشناسان به منظور ايجاد وحدت ، مختصات هر ستاره بر حسب ميل و بعد به همراه سال کشف آن ستاره يا سال نشر آن اطلس را به عنوان معيار در نظر گرفت .

نامگذاري ستارگان دوتايي و چندگانه

دسته وسيعي از ستارگان را ستارگان دوتايي يا چندتايي تشکيل مي دهند .مولفه هاي يک مجموعه دوتايي يا چندتايي در صورتي که داراي فاصله قابل تشخيص از يکديگر باشند با استفاده از اعداد و بر اساس موقعيت غربي شرقي نام گذاري ميشوند . براي مثال Alpha Librae يک مجموعه دوتاي با مولفه هاي تميزپذير است . مولفه غربي اين مجموعه 1 Alpha- و مولفه شرقي Alpha-2 نام ميگيرد . در اينگونه مجموعه ها با حرکت به شرق اين اعداد نيز بالاتر خواهند رفت.

در سيستم هاي چندتايي (يا همان سيستم هاي دوتايي ) هنگامي که مولفه هاي مجموعه به هم خيلي نزديک باشند درخشش مولفه ها معيار نام گذاري است به اين ترتيب که ستاره اي که پرنور ترين ستاره و مولفه اصلي مجموعه است با “A” و ستاره کم نور تر با “B” نام گذاي ادامه مييابد. براي مثال ستاره سيروس خود جزئي از يک مجموعه دوتايي است و ستاره همدم آن يک ستاره از نوع کوتوله سفيد ميباشد . به ستاره سيروس که با چشم برهنه به راحتي ديده ميشود مولفه “A” و کوتوله سفيد همدم آن عنوان “B” را به خود ميگيرد .

نامگذاري ستارگان متغير

نام گذاري اين ستارگان را مي توان بر اساس همان طرح مورد تائيد انجمن ستارشناسان انجام داد اما دلايل تاريخي حاکي از آن است که اين قاعده گاهي کار را بسيار دشوارتر خواهد کرد . بدين منظور براي نام گذاري دسته بزرگي از ستارگان يعني ستارگان متغير قاعده زير را برميگزينيم .

نخستين ستاره متغير کشف شده در هر صورت فلکي چنانچه بر اساس معيار باير و يا Flamsteed نامگداري نشده باشد با حرفR و به دنبال آن ، نام صورت فلکي خوانده ميشود . براي مثال نخستين ستاره متغير که در صورت فلکي Cetus يافت شد و بر اساس معيار باير و Flamsteed نامگذاري نشده بود R Ceti نام گرفت .

دومين ستاره کشف شده در آن صورت فلکي نام S و سپس T و همينطور تا Z را به خود مي گيرد . اين قاعده 9 ستاره اول کشف شده را در هر صورت فلکي نامگذاري ميکند . براي ستاره 10 ام به بعد نامRR و سپسRS و سپسRT و همينطور تا RZ سپس SS وST و همينطور تا SZ . آنقدر اين ترتيب را ادامه مي دهيم تا به ZZ برسيم .

اين مجموعه نيز 54 ستاره متغير را در هر صورت فلکي نامگذاري ميکند . براي ادامه از AA شروع ميکنيم و به همان شکل قبل تا AZ و سپس BB تا BZ . اينقدر اين کار را ادامه مي دهيم تا با QZ برسيم . تا انجا 334 ستاره نامگذاري شده است . براي ادامه از حرفV به همراه يک شماره که از 335 شروع مي شود کار را دنبال ميکينيم . براي مثال V335 , V336,…

2به نکته در اين نامگذاري توجه کنيد.اول اينکه QZ در اين مجموعه جايي ندارد و دوما اينکه توجه کنيد که هيچ گاه در اين نامگذاري حرف دوم بالاتر از حرف اول (در ترتيب الفبا ) نمي باشد . يعني هيچ گاه به عنوان مثالBA يا CB يا SR يا … نداريم .

سيستم نامگذاري در برخي از کاتالوگ هاي معروف

BD numbers

اين نام مشخصه کاتالوگي است که در اواسط قرن 19 توسط Bonner Durchmusterung تهيه شد .در اين مجموعه نام چند صد هزار ستاره با قدر روشن تر از 10 گردآوري شده است . اين کاتالوگ حاوي موقعيت اين ستاره ها ميباشد و فهرستي نيز بر اساس همين موقعيت در اين کاتالوگ موجود مي باشد . اعداد کاتالوگ بر اساس شمارش ستارگان در يک ميل خاص از شمال به جنوب تعيين شده است . بنابراين BD numbers بيانگر ميل به همراه يک عدد بالارونده بر اساس شمارش ستاره در اين ميل خاص مي باشد . براي مثال BD+31o216 به معني 216 ستاره در محدوده ميل +31 و 32 + مي باشد .BD محدوده ميل بين +90 تا +22 را پوشش ميدهد .

CD (Cordoba Durchmusterung) و CPD (Cape Photographic Durchmusterung)کار مشابهي را براي مناطق جنوبي تر انجام مي دهند .

The Bright Star Catalog

ستارگان درخشان تر از قدر 6.5 با شماره اي که بر اساس افزايش بعد افزايش مي يابد مشخص مي شود . پيشوند HR و يا BS در جلوي اين شماره نوشته مي شود . براي مثال HR1099

The Henry Draper Catalog

در اين کاتالوگ ستارگان درخشان تر از قدر 8.5 و کمي ضعيف تر بر اساس رنگ و رده طيفي دسته بندي و نامگذاري ميشوند . براي مثال HD183143

ستارگان دوتايي در کاتالوگ ها

ستارگان دوتايي بر اساس سيستم کاتالوگي به شکل زير نامگداري مي شوند . ابتدا يک شماره و سپس نام کاشف و يا به وسيله شماره آنها در هر يک از کاتالوگ هاي
the Burnham Double Star catalog (BDS)
Washington Double Star catalog
Aitken Double Star catalog (ADS)

نامگذاري مولفه هاي اصلي مجموعه هاي دوتايي همان طور که ذکر شد بر اساس درخشندگي و با استفاده از حروف A و B و … نيز امري متداول است .

The Guide Star Catalog

اين کاتالوگ حاوي نام و موقعيت ستارگاني است که داري موقعيت بسيار مناسب و قابل آدرس دهي است . سنسور هاي راهبري تلسکوپ فضايي هابل بر اساس آن کار ميکند و هدف اصلي تهيه اين کاتالوگ نيز همين بوده است ستارگان اين مجموعه ستارگان درخشاني نمي باشند و داراي قدري در حدود 13 مي باشند.آسمان توسط اين ستارگان به قسمت هاي مختلف تقسيم مي شود و ستارگان در هر يک از اين منطقه ها شماره گذاري منحصر به آن منظقه را دارند .

براي مثال : GSC 4068/1167

کاتالوگ هاي اجرام غيرستاره اي

کاتالوگ هاي ديگري نيز موجود مي باشد که به فهرست کردن اجرام غير ستاره اي پرداخته است که از آن جمله ميتوان به :

Messier Catalog با مشخصه M

New General Catalogue of Nebulae and Star Clusters با مشخصه NGC

Index Catalog با مشخصه IC

اشاره کرد .